Książka niniejsza jest studium pragmalingwistycznym ukazującym mechanizm funkcjonowania aktu mowy przeproszenia w ujęciu konfrontatywnym polsko-rosyjskim. Staram się w rozprawie odpowiedzieć na pytanie, jak skutecznie przepraszać i jakie czynniki pragmalingwistyczne warunkują fortunność aktu mowy przeproszenia wyrażonego zarówno eksplicytnie jak i implicytnie.

     Jedyną słuszną perspektywą metodologiczną umożliwiającą analizę postawionego zagadnienia okazała się pragmatyka językowa, szczególnie teoria aktów mowy badająca język w procesie realnej komunikacji. Pragmalingwistyka dysponuje bowiem takimi narzędziami opisu lingwistycznego, który pozwala na rzetelną analizę przeproszenia uwzględniającą szeroko rozumiany kontekst lingwistyczny i pozalingwistyczny (doświadczenie interlokutorów, ich system wartości i przekonań, wiedza o świecie, wiek, płeć, status społeczny, czas i miejsce, w którym zaistniał akt mowy), kontekst werbalny i niewerbalny (gesty, wyraz twarzy, mowa ciała, ton, tempo emisji, rytm itp.)

     Książka ma charakter interdyscyplinarny. Powszechność występowania przeproszeń zarówno w codziennych interakcjach jak i w życiu publicznym czyni ten właśnie akt mowy wartym naukowego oglądu i refleksji w perspektywie przynajmniej kilku nauk. Przepraszanie bowiem to nie tylko działanie językowe ale także pewien rodzaj zachowania się ludzkiego usytuowany w określonej interakcji, gdzie zarówno przepraszający jak i ten, do którego skierowane jest przeproszenie są w mniejszym lub większym stopniu zdeterminowani kulturowo. Analiza lingwistyczna wydaje się tu niewystarczająca. Problem rozpatruję więc w aspekcie socjologicznym, psychologicznym a także historyczno–kulturowym, w ścisłym powiązaniu z tradycją i utartymi zwyczajami.

     Rozprawa ukazuje bogactwo i różnorodność językowych realizacji przeproszeń. Analizie poddane zostały nie tylko przeproszenia wyrażone leksemem przepraszam ale także m.in. prośbą o wybaczenie, leksemem ekspresji (Oops!, Ach!, itp.), emotikonem esemesowym bądź niewerbalnie itd. Czytelnik może się przekonać, że przeproszenie może być aktem o charakterze perswazyjnym, podlegać np. strategii tzw. ping-ponga komunikacyjnego. A samo przepraszam nie musi wcale nieść w sobie intencji przeproszenia – może pełnić funkcję operatora metatekstowego lub być wyrazem sprzeciwu.

     Użycie przeproszeń umożliwia prawidłowy przebieg komunikacji językowej, niekiedy wręcz ją warunkuje. Znajomość czynników pragmatycznych warunkujących skuteczność aktu mowy przeproszenia jest więc szalenie ważna dla uczestników interakcji. W książce zostały opisane najważniejsze z nich: dobór środków językowych, jakimi jest wyrażona intencja przeproszenia; kształt struktury aktu; taktyki i strategie przekazania intencji; kinezyczne i ikoniczne sposoby komunikowania przeproszeń, uwarunkowania kulturowe, wreszcie zależności między uczestnikami aktu mowy.

     Ujęcie konfrontatywne zagadnienia ujawnia różnice kulturowo-językowe między Polakami a Rosjanami, a co za tym idzie pozwala ustrzec się nieświadomej niegrzeczności i powstania tzw. niewypałów językowych zakłócających prawidłową komunikację.

     Niniejsza książka jest pierwszą monografią poświęconą analizie pragmalingwistycznej aktu mowy przeproszenia w ujęciu konfrontatywnym polsko-rosyjskim, dotąd zagadnienie to traktowane było marginalnie przy okazji omawiania problematyki grzeczności językowej.

Z recenzji dr hab. Marii Papierz, Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego:

     (…) W całej pracy autorka bardzo wyraźnie prezentuje swoje predyspozycje naukowe: świetną orientację w obszernej literaturze przedmiotu, ogólne oczytanie, umiejętność zdobywania bogatego materiału językowego a potem panowania nad nim i jego porządkowania według założonych celów, pasję badawczą i zdolność wnikliwej analizy. Dzięki tym predyspozycjom otrzymaliśmy pracę przemyślaną, dobrze skomponowaną i znacznie poszerzającą dotychczasową wiedzę o akcie mowy przeproszenia. Bardzo cenny jest w niej walor komparatystyczny – rozprawa jest konsekwentnie porównawcza, każdy akt mowy, wszystkie jego typy i komponenty, elementy strategii itd. są zawsze ilustrowane przykładami polskimi i rosyjskimi. To daje obraz nie tylko funkcjonowania aktu mowy przeproszenia w obu językach, ale też w wielu momentach informuje o różnicach kulturowo-językowych między Polakami a Rosjanami a także możliwej niegrzeczności językowej wynikającej z nieznajomości tych różnic. (…)

SPIS TREŚCI
WPROWADZENIE
WSTĘP
1. Cel i metodologia badań
Rozdział I

PRZEGLĄD LITERATURY Z ZAKRESU AKTU MOWY PRZEPROSZENIA
1. Przegląd literatury z zakresu aktu mowy przeproszenia w języku polskim
2. Przegląd literatury z zakresu aktu mowy przeproszenia w języku rosyjskim

Rozdział II
SEMANTYKA A PRAGMATYKA – PRÓBA INTERPRETACJI

Rozdział III
AKT MOWY PRZEPROSZENIA
1. Pojęcie aktu mowy w pragmalingwistyce
2. Akt mowy przeproszenia w klasyfikacjach pragmalingwistycznych
3. Próba definicji aktu mowy przeproszenia

Rozdział IV
NADAWCA, ODBIORCA I PRZEWINIENIE W AKCIE MOWY PRZEPROSZENIA
1. Nadawca i Odbiorca
2. Przewinienie
     2.1. Czynniki warunkujące uznanie przez Nadawcę i/ lub Odbiorcę danego działania za przewinienie
     2.2. Wielkość przewinienia
     2.3. Zależność czasowa między przewinieniem a realizacją aktu mowy przeproszenia

Rozdział V
TYPOLOGIA PRZEPROSZEŃ
1. Klasyczne przeproszenia
     1.1. Klasyczne przeproszenia właściwe
     1.2. Klasyczne przeproszenia niewłaściwe
2. Metakomunikacyjne przeproszenia
     2.1. Metakomunikacyjne przeproszenia o funkcji sterowania przebiegiem kontaktu
     2.2. Metakomunikacyjne przeproszenia o funkcji sygnału błędnej wypowiedzi
3. Podsumowanie

Rozdział VI
JĘZYKOWE REALIZACJE AKTU MOWY PRZEPROSZENIA
1. Eksplicytne sposoby wyrażania aktu mowy przeproszenia
     1.1. Akty mowy przeproszeń eksplicytnych wyrażonych leksemami przepraszającymi
     1.2. Akty mowy przeproszeń eksplicytnych wyrażonych prośbą o wybaczenie
     1.3. Akty mowy przeproszeń eksplicytnych wyrażonych chęcią przeproszenia
     1.4. Akty mowy przeproszeń eksplicytnych wyrażonych pytaniem o przyjęcie przeproszenia
     1.5. Akty mowy przeproszeń eksplicytnych wyrażonych prośbą o przyjęcie przeproszenia
     1.6. Akty mowy przeproszeń eksplicytnych wyrażonych namawianiem do przyjęcia przeproszenia
2. Implicytne sposoby wyrażania aktu mowy przeproszenia
     2.1. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych aktem żalu
     2.2. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych prośbą o niegniewanie się
     2.3. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych leksemami oceny
     2.4. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych zwrotem przyznania się do winy
     2.5. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych chęcią zadośćuczynienia
     2.6. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych poczuciem wstydu
     2.7. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych wypowiedziami pojednawczymi
     2.8. Akty mowy przeproszeń implicytnych wyrażonych leksemami ekspresji
3. Mieszane sposoby wyrażania aktu mowy przeproszenia
4. Podsumowanie

Rozdział VII
STRUKTURA AKTU MOWY PRZEPROSZENIA
1. Struktura pierwszego komponentu aktu mowy przeproszenia
     1.1. Leksemy przepraszające
     1.2. Wykrzyknienia
     1.3. Modulanty przysłówkowe
     1.4. Formy adresatywne
2. Struktura drugiego komponentu aktu mowy przeproszenia – nazwania przewinienia
3. Struktura trzeciego komponentu aktu mowy przeproszenia – usprawiedliwienia
4. Podsumowanie

Rozdział VIII
TAKTYKI JĘZYKOWE W AKCIE MOWY PRZEPROSZENIA
1. Taktyki językowe ustosunkowania się Nadawcy (winowajcy) do przewinienia
     1.1. Nadawca (winowajca) czuje się winny i chce przeprosić
     1.2. Nadawca (winowajca) czuje się winny i nie odczuwa chęci przeproszenia
     1.3. Nadawca (winowajca) czuje się winny, ale stwarza pozory przed Odbiorcą (poszkodowanym), że nie jest winny
     1.4. Nadawca (winowajca) nie poczuwa się do winy, ale pomimo to chce przeprosić
     1.5. Nadawca (winowajca) nie poczuwa się do winy i nie widzi potrzeby przeproszenia
2. Taktyki językowe ustosunkowania się Odbiorcy (poszkodowanego) do przewinienia
     2.1. Odbiorca (poszkodowany) czuje się poszkodowany i oczekuje przeprosin
     2.2. Odbiorca (poszkodowany) czuje się poszkodowany, ale nie domaga się przeprosin
     2.3. Odbiorca (poszkodowany) nie czuje się poszkodowany pomimo tego, że Nadawca odczuwa chęć przeproszenia
3. Podsumowanie

Rozdział IX
USPRAWIEDLIWIENIA W AKCIE MOWY PRZEPROSZENIA
1. Usprawiedliwienia odwołujące się do intencji i celów postępowania winowajcy
2. Usprawiedliwienia odwołujące się do uczuć i stanów psychicznych winowajcy
3. Usprawiedliwienia odwołujące się do okoliczności

Rozdział X
NIEWERBALNE SPOSOBY KOMUNIKOWANIA PRZEPROSZEŃ
1. Kinezyka przy przepraszaniu
2. Ikoniczne sposoby komunikowania przeproszeń
     2.1. Emotikony SMS-owe
     2.2. Kartki okazjonalne

ZAKOŃCZENIE
1. Podsumowanie
2. Perspektywy badawcze

BIBLIOGRAFIA
Wykaz skrótów
Spis tabel i ilustracji
Summary